ابن‌قبه ابوجعفر محمد بن عبدالرحمان رازیاِبْنِ قِبه، ابوجعفر محمد بن عبدالرحمان بن قبه رازی، متکلم امامی (د اوایل سده ۴ق/۱۰م) بود. ۱ - شناخت اجمالیاز تاریخ تولد و درگذشت و سیر زندگی او اطلاعی در دست نیست، جز آنکه در آغاز معتزلی بود ولی پس از مدتی به مذهب امامیه گروید. ابوالقاسم بلخی (ه م) را از استادان وی و ابن بُطَّه قمی (ه م) را از شاگردان او شمرده‌اند [۱]
ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، ج۱، ص۲۰۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م.
۲ - قدرت علمیابن شهر آشوب [۳]
ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، ج۱، ص ۹۵، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
و نجاشی [۴]
ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، ج۱، ص ۹۵، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
او را به عنوان متکلمی قوی دست و نیکو عقیده ستوده‌اند.از مناظره‌ها و مجادله‌هایی که با متکلمان بزرگ عصر خود داشته چنین برمی‌آید که در زمان خود در علم کلام از برجستگی ویژه‌ای برخوردار بوده است. ۳ - مهم‌ترین رویداد کلامیدر عصر ابن قبه مهم‌ترین مبحث متکلمان امامیه پاسخ دادن به شبهاتی بوده که متکلمان فرق دیگر اسلامی بر نظریه امامت شیعه اثنی عشری وارد می‌کردند. ۴ - آثاراز ابوالحسین سوسنجردی نقل است که پس از زیارت حضرت رضا (ع) به دیدار ابوالقاسم بلخی در بلخ رفتم و کتاب الانصاف ابن قبه را به او دادم. او بر این کتاب نقضی نوشت به نام المسترشد فی الامامة؛ به ری بازگشتم و کتاب را به ابن قبه دادم و او بر آن ردّی نوشت به نام المستثبت فی الامامة و چون آن را نزد بلخی بردم، آن را با نقض المستثبت پاسخ داد، اما وقتی که به ری رسیدم ابن قبه از دنیا رفته بود. [۵]
ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، ج۱، ص۳۷۶، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
از الانصاف که از مراجع ابن ابی الحدید در شرح نهج‌البلاغه [۶]
ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۲۰۶، شرح نهج‌البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م.
بوده و او بخشی از خطبه شقشقیه را در آن کتاب دیده است، جز پاره‌ای که در الشافی سید مرتضی [۷]
سیدمرتضی، علی‌بن حسین، الشافی فی الامامة، ج۲، ص۱۲۶-۱۲۷، تهران، ۱۴۱۰ق.
آمده، چیزی نمانده است.پاره‌ای دیگر از نوشته‌های ابن قبه را در کمال‌الدین ابن بابویه [۸]
ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۵۱ -۶۰، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
[۹]
ابن بابویه، محمد، ج۱، ص۹۴-۱۲۶، کمال‌الدین و تمام النعمة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
می‌یابیم که حاکی از برخوردهای کلامی وی با دو تن از متکلمان دیگر مذهبهاست که این دو بر اعتقاد امامیه در مورد مسأله غیبت دوازدهمین امام (ع) خرده گرفته‌اند.ابوالحسین علی بن احمد بن بشار یکی از آنهاست که به فرقه‌ای منسوب است به نام جعفریّه خُلّص [۱۰]
اشعری قمی، سعد، المقالات و الفرق، ج۱، ص۱۰۱، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش.
و دیگری ابوزید علوی متکلم زیدی است که ابن قبه به نقد آراء او پرداخته است.ابوزید علوی در اثبات مذهب خود و رد مذهب امامیه کتابی پرداخته است به نام الاشهاد و ابن قبه بر آن ردی به نام نقض کتاب الاشهاد نوشته [۱۱]
ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، ج۱، ص۹۵-۹۶، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
که ابن بابویه در کتاب یاد شده، از آن نقل کرده است.ابن قبه در این رساله اشکال‌های ابوزید را یک به یک آورده و به آن‌ها پاسخ داده است. محقق حلی (د ۶۷۶ق) در معارج الاصول در مسأله جواز عقلی تعبد به خبر واحد ، نظر ابن قبه را، در آثار کلامیش، مبنی بر عدم جواز نقل و رد می‌کند. افزون بر کتاب‌های یاد شده، آثار دیگری نیز به نام‌های الرد علی ابن علی الجبائی، کتاب التعریف و المسألة المفردة فی الامامة از ابن قبه یاد کرده‌اند [۱۵]
طوسی، محمد، فهرست، ج۱، ص۲۹، به کوشش آلویس اشپرنگر و محمود رامیار، مشهد، ۱۳۵۱ش.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م. (۲) ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین و تمام النعمة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. (۳) ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م. (۴) اشعری قمی، سعد، المقالات و الفرق، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش. (۵) سیدمرتضی، علی‌بن حسین، الشافی فی الامامة، تهران، ۱۴۱۰ق. (۶) صاحب فصول، محمد، الفصول الغرویة، تهران، ۱۲۷۰ق. (۷) طوسی، محمد، فهرست، به کوشش آلویس اشپرنگر و محمود رامیار، مشهد، ۱۳۵۱ش. (۸) محقق حلی، جعفر، معارج الاصول، قم، ۱۴۰۳ق. (۹) نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م. ۶ - پانویس۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌قبه»، ج۴، ص۱۶۳۱. |